Woutergubbels

 

In bijgaand artikel wordt ingegaan op de veranderingen in de waterhuishouding die in de laatste eeuwen in Westeraam hebben plaatsgevonden. Onder waterhuishouding wordt hier verstaan het stelsel van watergangen dat dienst doet voor de ontwatering en afwatering van de gronden in Westeraam als antwoord op de wensen van grondgebruikers binnen de technische mogelijkheden.

 

 

De waterhuishouding in Westeraam heeft een interessante ontwikkeling doorgemaakt. In de Romeinse tijd en ook ver daarna waren alleen de hoger gelegen stroomruggen langs de zuid- en westzijde van Westeraam bewoond. In die tijd hadden de grote meanderende rivieren in deze streken nog ruim baan. De bewoners beschermden zich tegen mogelijke overstromingen door het opwerpen van kaden. Voor de afvoer van overtollig water werden greppels gegraven. Deze greppels voerden het water af naar omringende lagere komgebieden. Al deze maatregelen hadden een zeer lokaal effect en werden veelal op buurschapniveau uitgevoerd. De periode tussen ca. 750 en ca. 1200 was relatief droog. Er was toen minder noodzaak om de waterkering en afwatering ingrijpend te verbeteren.

 

Rond 1200 begon er weer een relatief natte periode. In heel Europa was al vanaf 1100 een sterke bevolkingsgroei opgetreden. Om die bevolking te kunnen voeden nam de behoefte aan landbouwgrond sterk toe. In de Over-Betuwe en ook in Westeraam waren tot dan toe alleen de hoger gelegen oeverwallen bewoond en voor de landbouw in gebruik. Lager gelegen natte en moerassige komgronden, zoals die in het centrale en noord-oostelijke deel van Westeraam, werden nauwelijks of zeer extensief gebruikt. Aan de historische verkavelingstructuur in Westeraam is nog te zien dat de lager gelegen komgronden vanuit de reeds bewoonde hoger gelegen oeverwallen ontgonnen zijn. Graaf van Gelre, Reinald II heeft in 1327 het Ambtsbestuur van Over-Betuwe in het leven geroepen voor het beheer en onderhoud van de centrale waterafvoer, voor de centrale  waterkering en voor van het toezicht op de dorpspolders die betrekkelijk autonoom waren.

 

[[Bestand:Figuur 01 Historische verkavelingsstructuur.jpg|miniatuur|''Figuur 01 Historische verkavelingsstructuur'']]

 

[[Bestand:Figuur 02 Lingebruggen Crayontekening Chris Schut 1971.jpg|alt=|miniatuur|''Figuur 02 Lingebruggen Crayontekening Chris Schut 1971'']]

[[Bestand:Figuur 03 Uitsnede kaart Polderdistrict Over-Betuwe 1871.jpg|miniatuur|''Figuur 03 Uitsnede kaart Polderdistrict Over-Betuwe 1871'']]

 

 

 

In 1924 hebben GS van Gelderland en Zuid-Holland de Linge-commissie ingesteld met de opdracht een onderzoek in te stellen naar de afwatering van het stroomgebied van de Linge en een plan met kostenraming en –verdeling op te stellen voor de verbetering van de bestaande toestand in het belang van de landbouw, scheepvaart, nijverheid en volksgezondheid. Alle waterschapsbesturen waren in de Linge-commissie vertegenwoordigd, behalve het bestuur van het Polderdistrict Over-Betuwe omdat de waterafvoer in haar gebied nagenoeg op orde was.

 

De Linge-commissie heeft in 1927 haar rapport uitgebracht. Teneinde de waterhuishouding van Westeraam in een breder context te kunnen plaatsen zijn hieronder enige gegevens uit dat rapport opgenomen.

 

De Linge begint als wetering in Doornenburg. Vanaf de polder Angeren bestaat de wetering uit twee, door een aarden wal gescheiden weteringen, de zuidelijke wetering is de Waalwetering, de noordelijke de Rijnwetering. Beide weteringen gaan bij Ochten over in één wetering. De afstand van het begin van de wetering bij Doornenburg tot de brug in Rijksweg Noord in Elst is 12,5 km. In het bovengedeelte van de Linge is deze niet bedijkt en lozen de hierop aangesloten polders vrij op de Linge. Het bovenstrooms gebied bij de brug te Elst bedraagt 4200 ha. Per km watert in dit gebied gemiddeld 336 ha af op de Linge. Het verhang van Doornenburg tot de brug bij Elst volgt terreinhelling en is gemiddeld ca. 0,12 m/km.

 

''De op basis van gemeten maximum afvoeren berekende gemiddelde afvoeren in l/sec.ha wijken sterk af van de in latere jaren (plan Heidemij en Ruilverkaveling) gehanteerde afvoeren in l/sec.ha die op basis van onderzoek afgeleid zijn uit de ontwaterings- en afwateringsbehoefte van gronden die overwegend in landbouwkundig gebruik zijn. Voor de gronden en het grondgebruik in deze regio worden in die latere plannen afvoerwaarden gehanteerd van gemiddeld 1,35 l/sec.ha, opgebouwd uit 1 l/sec.ha voor de afvoer van neerslag en 0,35 l/sec.ha voor de afvoer van kwelwater.''

 

 

 

Uit het rapport van de Linge-commissie kan geconcludeerd worden dat de waterstand in de Linge ter hoogte van Westeraam periodiek te hoog is voor een goede afwatering van het gebied. Beperkte afwateringsmogelijkheden geven problemen met de ontwatering en daarmee met de beheersing van een goede grondwaterstand ten behoeve van landbouwkundig of ander grondgebruik. De verbeteringsmaatregelen voor de Linge waren er primair op gericht de peilen bij hoge afvoeren te verlagen en daardoor de afwateringsmogelijkheden voor de op de Linge afwaterende watergangen te verbeteren en hiermee de gebruiksmogelijkheden van de aanliggende gronden, De plannen voor verbetering van de maatgevende afvoer van de Linge werden gebaseerd op de reeds eerder genoemde maximale afvoer bij Tiel van 21 m3/sec. Daarbij hoorde een waterstand van NAP + 4,80 m. De verbeteringsplannen waren er op gericht dezelfde hoeveelheid water af te voeren echter bij een 0,75 m lagere waterstand bij Tiel. Hierdoor konden meer polders vrij lozen op de Linge hetgeen een goede afwatering en ontwatering van landbouwgronden ten goede zou komen. Deze verbeteringsplannen zouden voor de Waalwetering bij de brug in Rijksweg Noord leiden tot een maatgevende hoogste waterstand van NAP + 8,05 m. bij een maximale afvoer van 4,2 m3/sec. uit een bovenstrooms gebied van 4200 ha. Dit betekende een verlaging van 0,60 m ten opzichte van de hoogste stand van 5-8 januari 1926 van NAP + 8,62m. Het profiel bij de hoogste stand is in de Rijnwetering 6 m2 en in de Waalwetering 7 m2.

 

Ofschoon het voor de hand lag bij de verbetering van de profielen van de Linge de wal tussen de Rijn- en de Waalwetering af te graven is hier niet voor gekozen omdat daardoor het profiel veel groter zou worden dan nodig is en omdat de wal op verschillende plaatsen als ontsluiting diende. Eventueel noodzakelijke verbreding wordt gezocht aan buitenoevers. Om te snelle afstroming van water tegen te gaan en voldoende water vast te houden in de Linge voor bijvoorbeeld waterinlaat of beregening zijn boven de Zettense stuw op 12 plaatsen met eenvoudige stuwen gepland.

 

Tussen 1927 en 1949 zijn diverse plannen gemaakt om de voorstellen van de Linge- commissie uit te werken in concrete uitvoeringsplannen met de daarbij behorende financiering.

 

 

De afvoercapaciteit van de Linge in de Over-Betuwe is in belangrijke mate verbeterd door de bouw van het van Kuykgemaal bij Lakemond in 19……?? ten noorden van Hemmen aan de Rijn. Het maalpeil bij het van Kuykgemaal is NAP + 5,70 m. De afvoercapaciteit van dit gemaal is ca. 1200 m3 / min.

 

In 1972 is een rapport verschenen betreffende de verbetering van de Linge, gelegen tussen de aftakking naar het Mr. H.J.H. Kuykgemaal en de Defensiedijk. In dit rapport is niet de benodigde verbetering van de afvoercapaciteit teneinde een lager hoogwater peil te realiseren als uitgangspunt genomen, maar de benodigde afvoer van neerslag- en kwelwater van de gronden die op de Linge afwateren. Als uitgangspunt is gekozen voor een gemiddelde afvoer voor de gehele Over-Betuwe van 1,35 l/sec.ha, waarvan 1 l/sec.ha uit neerslag en 0,35 l/sec.ha uit kwel. De gemiddelde drooglegging van alle gronden is 1 m – maaiveld. De Linge is op basis van de uitgangspunten van dit rapport verbeterd.

 

Verbetering detailontwatering Westeraam (plan Heidemij)

[[Bestand:Figuur 6 Plan Detailontwatering Westeraam ,plan ruilverkaveling 1962.jpg|miniatuur|''Figuur 06 Plan Detailontwatering Westeraam, plan Ruilverkaveling 1962'']]

Binnen dit gebied van de Ruilverkaveling Over-Betuwe Zuid ligt ook Westeraam. De Ruilverkaveling is op 10 mei 1961 door GS van Gelderland goedgekeurd. In de ruilverkaveling zijn voor het plan van waterlopen de uitgangspunten uit het plan van Heidemij 1947/1952 overgenomen. Voor Westeraam is dat een afvoer van 1,35 l/sec.ha bij een drooglegging van bouwland van 1,0 m – maaiveld en voor grasland 0,7 m – maaiveld. Toegevoegd is dat per etmaal 8,7 mm neerslag afgevoerd moet kunnen worden. Rekening is gehouden met een watertoevoer van 0,3 l/sec.ha. Een en ander heeft geleid tot een streefpeil in de hoofdwatergangen van Westeraam van NAP + 7,60 m. In droge perioden kan water uit de Linge ten oosten van de stuw bij RW 325 ingelaten worden vanaf een peil van NAP + 8,10 m. In het plan voor de Ruilverkaveling Over-Betuwe Zuid is de afwatering van Westeraam geheel afgekoppeld van de Bemmelse Zeeg en via een zuid-noord lopende hoofdwatergang midden door Westeraam direct op de Linge aangesloten. Tevens is toe de mogelijkheid geschapen water in te laten via een hoofdwatergang ten westen van de Defensiedijk die door middel van een kunstwerk aangesloten is op de Linge boven de stuw bij de Defensiedijk met een HW-lijn van NAP + 8,10 m. Deze ruilverkaveling is in 1962 gestemd. De plan van waterlopen in Westeraam is in 1972/1973 uitgevoerd.

 

 

In het ontwateringsplan voor Westeraam zijn enkele belangrijke verschillen met het plan van Heidemij uit 1952 te onderkennen. In het ruilverkavelingsplan is de afwatering van Westeraam geheel afgekoppeld van de Bemmelse Zeeg. De hoofdwatergang die van noord naar zuid midden door Westeraam loopt is in het ruilverkavelingspan ca. 200 m naar het westen verschoven. Tevens is in het ruilverkavelingsplan de mogelijkheid tot waterinlaat uit de Linge boven de stuw bij de onderdoorgang van RW 325 opgenomen. De hoofdwatergang door het midden van Westeraam watergang wordt in droge perioden ook gebruikt voor de toevoer van water uit de Linge. Dit gebeurt dan door water boven de stuw in de Linge ten westen van RW 325 met een stuwpeil van NAP + 8,10 m in te laten in een watergang die in zuidelijke richting langs de Lingstraat loopt en na kruising met de Aamsestraat zowel water levert aan gronden in zuidelijk Elst als aan Westeraam. Dit laatste via een stuw in een watergang die ten zuiden van de Aamsestraat naar het westen loopt en vervolgens bij het beginpunt van de eerder genoemde afwateringswatergang bij Intratuin de Aamsestraat kruist.

 

 

 

 

 

 

Het carré van watergangen heeft een gemiddeld peil van NAP + 7,70 m en watert af op de Linge via een watergang met een stuw door het landelijk randgebied. Aan de oostzijde kan bij droge perioden water ingelaten worden door een leiding die water kan leveren vanuit de watergang langs de Lingestraat met een peil van NAP + 8,10 m die in droge perioden ook water levert aan de resterende landelijk gebieden via de stuw bij Intratuin.

Rond de eeuwwisseling zijn er steeds meer problemen ontstaan met de inlaat van water in de Linge uit het Pannerdensch Kanaal. De natuurlijke inlaat is langzaam dichtgeslibd en de capaciteit van het pontongemaal bleek bij droge tijden veel te gering. In 2005 is de natuurlijke inlaat vanuit het Pannerdensch Kanaal uitgebaggerd en tussen damwanden geplaatst waardoor er in de toekomst minder gebaggerd hoeft te worden. Tevens is het pontongemaal vervangen door twee nieuwe drijvende gemalen, de Panneling 1 en 2, ieder met een capaciteit van 2m3/sec. Deze gemalen worden ingezet als de natuurlijke waterinlaat in de Linge door een lage waterstand in het Kanaal niet meer mogelijk is.

 

 

 

Eind 19^e en begin 20^e eeuw is de intensiteit van het bodemgebruik toegenomen en daarmee ook de eisen die aan de gebruiksmogelijkheden van de grond en de daarin voorkomende grondwaterstanden gesteld worden. Het was voor de teelt van de meeste gewassen niet meer voldoend dat er geen water op het land kwam te staan. Voor de bewerking van de gronden en de groei van de gewassen was het nodig dat de grondwaterstand in de droge zomermaanden niet hoger komt dan 0,70 m tot 1,00 m beneden het maaiveld en dat tevens de grondwaterstand in de droge zomermaanden niet lager wegzakt dan 1,20 m tot 1,50 m beneden maaiveld. Deze randvoorwaarden bepaalden de eisen die aan de afwatering en watertoevoer gesteld werden. Inmiddels waren de technieken zover ontwikkeld dat ook aan de bijbehorende afvoercapaciteiten en peilen voldaan kon worden.

 

In het begin van de 21^e eeuw is de intensiteit van grondgebruik in Westeraam nog veel verder toegenomen door de bouw van de nieuwe woonwijk. De eisen die een woonwijk aan de waterhuishouding stelt zijn weer van een geheel andere orde. Woningen, kantoren, bedrijven en wegen eisen een grondwaterstand die niet hoger komt dan 1,00 m beneden vloeroppervlak. Bovendien komt in een stedelijk gebied met veel daken en verharde oppervlakken neerslagwater zeer snel tot afvoer. Dit in tegenstelling tot een landelijk gebied waar het neerslagwater langzaam in de grond zakt en geleidelijk tot afvoer komt. Omdat stedelijk water veelal door watergangen van een landelijk gebied afgevoerd moet worden, moeten er in het stedelijk gebied maatregelen genomen worden om het water tijdelijk te bergen zonder dat dit tot wateroverlast leidt. Hiertoe worden in stedelijke gebieden waterpartijen en vijvers aangelegd met een oppervlakte van minimaal 7% van de bebouwde en verharde oppervlakte. Tevens worden maatregelen genomen om te voorkomen dat extreme buien (bijvoorbeeld extreme buien die 1x per 100 jaar voorkomen) tot overstromingen en tijdelijke wateroverlast zullen leiden. De investeringen in stedelijke gebieden en daarmee de potentiële schade bij wateroverlast rechtvaardigen zware eisen aan de waterhuishoudkundige inrichting en hetbeheer. Het voldoen aan zware eisen rechtvaardigt ook een grotere bijdrage van de stedelijke grondgebruikers aan de kosten van het waterbeheer.

 

De ontwikkeling van de waterhuishouding in Westeraam weerspiegelt in grote lijnen de intensivering van het grondgebruik in dit gebied in samenhang met de ontwikkeling van kennis en techniek om vanuit het grondgebruik de gewenste waterhuishouding ook daadwerkelijk te kunnen realiseren.