Tempel van Elst (Gallo-Romeins)
De Tempel van Elst, of eigenlijk de Tempels van Elst, zijn twee Gallo-Romeinse tempels die gesitueerd waren op de plaats van de huidige Grote Kerk. De tweede tempel behoort tot de grootste tempels die ten noorden van de Alpen zijn teruggevonden. Op 560 meter ten oosten van de kerk en de Tempels van Elst liggen de resten van nog een andere Romeinse tempel: de Tempel van Westeraam.
Geschiedenis
Het Gelderse rivierengebied kent een rijke geschiedenis. Waarschijnlijk is het al 6000 jaar bewoond en wordt het door de Romeinen Insula Batavorum genoemd, het eiland van de Bataven.
De Betuwe was rond het begin van onze jaartelling nog een grote open vlakte, ingeklemd tussen de Rijn en de Waal. Omdat er toen nog geen dijken waren, overstroomde het gebied geregeld. De mensen konden alleen wonen op de hooggelegen oevers van de oude rivierlopen.
Tussen Nijmegen en de Limes, de versterkte grens van het Romeinse Rijk langs de Rijn, ontstond een nederzetting met handelaren en ambachtslieden, een vicus. Rondom deze vicus (dorp) stonden op de woerden Bataafse boerderijen. De in deze omgeving wonende Bataven leverden (hulp)troepen voor de Romeinse legers en voedsel waaronder koeien voor voedsel en leer.
In dit dorp, dat we nu Elst noemen, werd ongeveer 50 na Chr. een tempel opgericht op een bestaande openlucht-cultusplaats. Deze eerste tempel had een grondplan van 11,5 bij 8,5 meter. Waarschijnlijk werd deze eerste tempel vernietigd tijdens de Bataafse opstand van 69 na Chr., of men heeft het gebouw op bevel van keizer Trajanus laten vervangen. In ieder geval zijn er brandsporen gevonden.
Omstreeks 100 na Chr. werd er een nieuwe tempel gebouwd, die de eerdere tempel verving en waarschijnlijk gewijd was aan Hercules Magusanus. Deze publieke tempel was een enorm gebouw en één van de grootste Gallo-Romeinse tempels ten noorden van de Alpen, met afmetingen van 23,1 x 30,9 meter en 15 meter hoog.
Het gebouwencomplex bestond uit een cella (één centrale ruimte voor het godenbeeld) en een zuilengalerij. Daaromheen lag het temenos (tempelhof), een ommuurd terrein met afmetingen van 70 bij 83 meter. Op dit terrein werd er voor de ingang van de tempel op een altaar geofferd. Bij archeologisch onderzoek vond men meerdere kuilen met daarin de resten van dieren en andere offergaven. De muren van de temenos zijn nooit aangetroffen.
In tegenstelling tot de gemiddelde Gallo‐Romeinse tempels was het heiligdom in Elst rechthoekig en stond het op een podium. Het gebouw had daarmee veel meer de vorm van een ‘klassieke’ Romeinse tempel. Wetenschappers zien dit als een politiek‐religieuze daad: de Bataven waren goede vrienden van de Romeinen en werden daarom geacht ‘Romeinser’ te zijn dan andere inheemse volkeren.
De bouw van de tempel werd gefinancierd door de rijke Bataafse elite die in en rondom Elst woonde. Waarschijnlijk werd de bouw ook gesponsord door de Romeinse keizer Trajanus, die uit dit gebied een belangrijk deel van zijn lijfwachten vandaan haalde.
.jpg)
In de derde eeuw raakte de tempel buiten gebruik, waardoor weten we niet maar de veronderstelling is dat dit gebied door overstroming niet meer toegankelijk was. In ongeveer de achtste eeuw werd er op de plek van de tempels een Romaanse zaalkerk gebouwd, de voorloper van de huidige gotische Grote Kerk.
Bouwmateriaal
Voor de bouw van de tempel zijn kalk‐ en tufsteen en grauwacke gebruikt. Soldaten van het Nijmeegse Tiende Legioen bouwden de tempel met kalksteen uit groeven in de buurt van Metz in het huidige Noord‐ Frankrijk. Tufsteen kwam uit de Eifel. De fundering van de cella rustte op honderden eikenhouten heipalen.
Archeologisch onderzoek
Voor de herbouw van de kerk in 1947 werd er archeologisch onderzoek uitgevoerd waarbij er onder de vloer en buiten het kerkgebouw overblijfselen werden aangetroffen van de beide Romeinse tempels die hier gestaan hebben. In 2002/2003 werd er opnieuw onderzoek uitgevoerd.
Werelderfgoed
De tempels zijn een schakel in de Neder-Germaanse limes, gelegen aan de lijn van grensforten aan de noordgrens van het Romeinse Rijk. Op 27 juli 2021 zijn tijdens de vergadering van het Werelderfgoedcomité van de UNESCO in het Chinese Fuzhou onderdelen uit het nominatiedossier, waaronder de tempels van Elst, de status van Werelderfgoed toegekend.
Tempel-Kerkmuseum
Het Tempel-Kerkmuseum is gevestigd in de Grote Kerk, Grote Molenstraat 2 in Elst.
Bronnen, noten en/of referenties
|